علی خزازخَزّاز، علی بن محمد بن علی رازی، کنیه‌اش ابوالقاسم، متکلم و محدّث و فقیه شیعی قرن چهارم بود. ۱ - پیشینهخاندان وی در اصل اهل قم بودند و سپس به ری که در آن روزگار مرکزیت علمی بیشتری نسبت به قم یافته بود و ابن‌بابویه مشهور به شیخ‌صدوق (متوفی ۳۸۱) در آن‌جا سکنا داشت، مهاجرت کردند. بر همین اساس، ابن‌شهر آشوب [۲]
ابن‌شهر آشوب، معالم‌العلماء، ج۱، ص۶۳، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
[۳]
ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ج۲، ص۱۲۲، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
از خزّاز به قمی یاد کرده است. [۴]
محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۸، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
از تاریخ ولادت و وفات و همچنین زندگانی او اطلاعاتی در دست نیست. نجاشی [۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
در عبارتی کوتاه در اشاره به مقام و جایگاه او، ضمن ثقه دانستن وی، او را فقیه و عالم برجسته (کان... وَجْهآ) معرفی کرده است. شیخ‌طوسی [۶]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۲۹۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
وی را متکلمی آشنا به فقه دانسته و گفته که وی ساکن ری بوده و همان‌جا نیز درگذشته است. [۷]
حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۱۸۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷.
نام پدر خزّاز در اکثر منابع، محمد ذکر شده [۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۹]
ابن‌شهر آشوب، معالم‌العلماء، ج۱، ص۶۳، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
اما شیخ‌طوسی [۱۰]
، محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
[۱۱]
محمد بن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، ج۱، ص۵۵۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۲]
محمد بن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، ج۱، ص۵۷۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نام پدر او را احمد نوشته که احتمالا تصحیف محمد است. [۱۳]
عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۸_۲۲۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۱۴]
شوشتری، قاموس‌الرجال، ج۵، ص۳۶۰.
[۱۵]
شوشتری، قاموس‌الرجال، ج۵، ص۵۶۹.
۲ - اساتید ویخزّاز از شاگردان شیخ‌صدوق بوده و از وی با تعبیر شیخنا یاد کرده است. [۱۶]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۶۳، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
هرچند در شرح‌حال وی اشاره‌ای به سفرش به بغداد نشده، اما براساس آن‌که برخی از مشایخ روایی وی همچون ابوالمفضل محمد بن عبداللّه شیبانی ، [۱۷]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۶۵، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
[۱۸]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۷۹، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
احمد بن محمد بن عیاش جوهری [۱۹]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۹۹، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
و ابوالفرج معافی بن زکریا نهروانی [۲۰]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۷۵، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
[۲۱]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۹۴، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
از عالمان ساکن در بغداد بوده‌اند، می‌توان از سفر وی به آن‌جا سخن گفت. احتمالا خزّاز در هنگام سفر حج از بغداد دیدن کرده است. [۲۲]
عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۲۳]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۸، ص۸۷.
[۲۴]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۱۰_۱۲، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
از خزّاز، کسانی چون محمد بن ابی‌الحسن بن عبدالصمد تمیمی خزاعی که لقب تمیمی وی به اشتباه در منابع به صورت قمی ذکر شده [۲۷]
عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
و ابوالبرکات علی‌بن حسین حسینی جوری/ خوری (؟) [۲۸]
مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۶۵_۱۶۶.
[۲۹]
محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۹، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
روایتِ حدیث کرده‌اند.۳ - آثار علی بن محمدخزازدر منابع، سه اثر را از تألیفات علی خزّاز رازی دانسته‌اند. الایضاح در اصول دین و دانش کلام [۳۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۳۱]
ابن‌شهر آشوب، معالم‌العلماء، ج۱، ص۶۳، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
و کتاب الأحکام الشرعیة در دانش فقه، [۳۲]
ابن‌شهر آشوب، معالم‌العلماء، ج۱، ص۶۳، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
[۳۳]
عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
که موجود نیستند. از اثر اخیر نسخه‌ای در اختیار ابن‌شهرآشوب بوده و چند نقل‌قول از آن آورده است. [۳۴]
ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ج۲، ص۱۲۲، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
[۳۵]
ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ج۲، ص۴۱۶، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
تنها اثر موجود او کفایة‌الاثر شامل نصوص وارده درباره ائمه است. [۳۶]
ابن‌شهر آشوب، معالم‌العلماء، ج۱، ص۶۳، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
براساس برخی مطالب این کتاب، خزّاز آن را پس از ۳۸۱ نگاشته است. [۳۷]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۴۱۷، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
[۳۸]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۴۲۴، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
به رغم آن‌که خزّاز [۳۹]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
در سبب نگارش کتاب خود، شبهات معتزله نسبت به امامیه در مسئله امامت را ذکر کرده، اما براساس آنچه در جایی دیگر از کتاب خود آورده [۴۰]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۳۰۵ ۳۱۵، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
[۴۱]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۴۲۳_۴۲۴، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
[۴۲]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۴۲۹_۴۳۰، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
می‌توان دریافت که هدف اصلی وی پاسخ دادن به ایرادهای زیدیه بوده که در روزگار خزّاز، متکلمان و عالمان برجسته‌ای از آن‌ها، همچون ابوطالب هارونی (متوفی ۴۲۴)، در ری ساکن بوده‌اند و این ایرادها در سنّت زیدیه بارها در خرده‌گیری بر امامیه تکرار شده است. [۴۳]
ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج۱، ص۶۹، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
[۴۴]
ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج۱، ص۷۴، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
[۴۵]
ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج۱، ص۷۷_۷۹، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
[۴۶]
ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج۱، ص۱۲۶، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
[۴۷]
یحیی بن حسین ناطق بالحق، الدعامة فی تثبیت الامامة، ج۱، ص۱۶۵_۱۷۱، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۹۸۱.
در مواردی، ظاهرآ براساس نسخه‌ای از کتاب خزّاز، به اشتباه [۴۸]
عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۴۹]
محمد بن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیه، ج۳، ص۱۸۷_۱۸۸، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
کفایة‌الاثر به شیخ‌صدوق و شیخ‌مفید نسبت داده شده است. [۵۰]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۸، ص۸۷.
[۵۱]
محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۸، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۵۲]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۱۴_۲۱، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
کفایة‌الاثر مورد استناد و ارجاع عالمان [۵۳]
علی بن حسن طبرسی، مشکاة‌الانوار فی غررالاخبار، ج۱، ص۹۰، چاپ مهدی هوشمند، قم ۱۴۱۸.
[۵۴]
ابن‌طاووس، فرحة‌الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، ج۱، ص۱۵۷، چاپ تحسین آل‌شبیب موسوی،) قم (۱۴۱۹/ ۱۹۸۸.
[۵۵]
محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۸_۲۱۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و از منابع مجلسی در تألیف بحارالانوار بوده است. علامه حلّی در اجازه‌نامه خود به بنی‌زهره از این اثر یاد کرده است. [۵۷]
مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۱۵_۱۱۶.
محسن امین [۵۸]
محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۷، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
از نسخه‌ای نفیس و قدیمی از این کتاب که در ۵۸۴ کتابت شده و اجازه برخی از عالمان بر آن درج شده بوده، سخن گفته و آن را وصف کرده است. [۵۹]
محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۹_۲۱۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۶۰]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۸، ص۸۷.
۴ - محتوای کتاب کفایةالاثرخزّاز در این کتاب [۶۱]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۶۱ ۶۲، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
در مقام گردآوری روایات و نصوص دالّ بر خلافت و امامت ائمه علیهم‌السلام است. او روایات را در دو بخش و ۳۹ باب سامان داده است. بخش نخست شامل تصریحاتی است که ۲۷ تن از صحابیان پیامبر صلی‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم بر امامت علی علیه‌السلام و فرزندانش نقل کرده‌اند. او روایات هر صحابی را در بابی خاص گردآورده است. در بخش دوم، نصوص نقل‌شده از ائمه علیهم‌السلام در امامت امامان دوازده گانه یا معرفی امام بعدی، هریک در بابی خاص گرد آمده است. در پایان این بخش، روایاتی از زید بن علی بن حسین دالّ بر امامت امامان دوازده گانه آمده است. [۶۲]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۴۱۶_۴۳۰، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
مؤلف [۶۳]
علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، ج۱، ص۴۲۳_۴۲۴، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰.
به هنگام نقل روایات زید از مقام او دفاع کرده و نوشته است که او هرگز مدعی امامت نبوده بلکه به امامت امام صادق علیه‌السلام اعتراف داشته است.۵ - چاپ کتاب کفایةالاثرنسخههای خطی متعددی از کفایة‌الاثر باقی مانده [۶۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۸، ص۸۷_۸۸.
[۶۵]
علی صدرایی‌خویی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه، ج۵، ص۳۴۱_۳۴۳، قم ۱۳۸۲ش.
و چاپ انتقادی آن را محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی (قم ۱۴۳۰) منتشر کرده‌اند. عبداللّه افندی اصفهانی [۶۶]
عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
تصریح کرده که آثار دیگری چون الباب المفتوح الی ما قیل فی النفس و الروح، مختصر المصباح، مختصرالمختلف، مختصر مجمع‌البیان، و رساله‌ای در منطق، تألیفات زین‌الدین بیاضی بوده و به‌اشتباه به خزّاز نسبت داده شده‌اند.۶ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۲) ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش. (۳) ابن‌شهر آشوب، معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳. (۴) ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش. (۵) ابن‌طاووس، فرحة‌الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ تحسین آل‌شبیب موسوی،) قم (۱۴۱۹/ ۱۹۸۸. (۶) محمد بن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۷) عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ. (۸) محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۹) علی بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم ۱۴۳۰. (۱۰) شوشتری، قاموس‌الرجال. (۱۱) علی صدرایی‌خویی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه، قم ۱۳۸۲ش. (۱۲) علی بن حسن طبرسی، مشکاة‌الانوار فی غررالاخبار، چاپ مهدی هوشمند، قم ۱۴۱۸. (۱۳) محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۱۴) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۱۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷. (۱۶) محمد بن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیه، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش. (۱۷) مجلسی، بحارالانوار. (۱۸) یحیی بن حسین ناطق بالحق، الدعامة فی تثبیت الامامة، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۹۸۱. (۱۹) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. ۷ - پانویس
۸ - منبعبرگرفته از مقاله «علی بن محمد بن علی خزاز»، شماره۱۸. |